Volodymyr Zelenskyy: phim trường, chính trường, chiến trường

Trùng Dương

Vào cuối năm 2015 bộ phim truyền hình hài hước chính trị “Kẻ đầy tớ của nhân dân” (Servant of the People) do hãng Kvartal 95 sản xuất, với diễn viên hài hước Volodymyr Zelenskyy thủ vai ông-thầy-giáo-dậy-sử-vô-danh-tình-cờ-đắc-cử-tổng-thống-Ukraine, ra mắt và trở thành ăn khách ở Ukraine và cả ở Nga. Hãng Netflix tại Mỹ đã mua bộ phim này đưa lên hệ thống của mình chiếu ròng rã mấy năm. Tuy nhiên, không mấy ai tại Mỹ để ý. Cho tới gần đây.

Volodymyr Zelenskyy: Trái, trên bích chương phim bộ truyền hình “Kẻ đầy tớ của nhân dân” (Ảnh kinopoisk.ru/series/). Giữa, trong chân dung chính thức tổng thống của Ukraine (Ảnh president.gov.ua). Và phải, thị sát một tiền đồn (Ảnh yahoo.com).

Chính xác là sau khi chính phủ Vladimir Putin của Nga đưa quân sang xâm chiếm Ukraine cách đây hơn một tháng, lấy cớ “giải phóng” quốc gia với trên 40 triệu dân này, cho rằng Ukraine không phải là một quốc gia có thật và dân Ukraine cũng là người Nga nên cần sáp nhập với “cố quốc”. Bỗng dưng người ta thấy một Zelenskyy tổng-thống-thật xuất hiện khắp nơi, sau khi từ chối đề nghị của Mỹ xin di tản ông. Không ai tin Ukraine sẽ đứng vững.

“Cuộc chiến là ở nơi đây [Ukraine],” ông Zelenskyy tuyên bố, qua toà đại sứ ở Washington, D.C. “Chúng tôi cần đạn dược, không cần được di tản.”

Ông Zelenskyy tổng-thống-thật không chỉ xuất hiện trong những đoạn phim ngắn, phần lớn là selfie từ cái điện thoại thông minh cầm tay, trên các đường phố Kyiv đang bị quân Nga vây hãm. Đặc biệt là trong một clip ngắn mang tựa đề “Đừng tin vào các tin đồn nhảm” chuyển đi trên các diễn đàn dân sự vào ngày thứ ba của cuộc xâm lăng, trong tấm áo chui cổ mầu ô liu nhà binh và cung cách bình dân, ông Zelenskyy cho biết ông vẫn còn đóng đô ở thủ đô Kyiv, cùng với bộ phận đầu não của chính phủ, khác với tin đồn là ông đã bỏ nuớc trốn đi. “Chúng tôi vẫn còn đây. Chúng tôi không buông vũ khi. Chúng tôi sẽ bảo vệ quê hương, vì vũ khí của chúng tôi là sự thật, và sự thật là đây là đất nước của chúng tôi, con cái của chúng tôi, và chúng tôi sẽ bảo vệ tất cả những thứ đó.”

Ngoài những clip phim bằng điện thoại cầm tay đó, ông Zelenskyy suốt tháng qua cũng liên tục xuất hiện, qua trực tuyến, tại các diễn đàn quốc tế, từ Liên Hiệp Quốc, Quốc hội Liên hiệp Âu châu, Quốc Hội Anh, Canada, Mỹ, Đức, Nhật, Ý, và trong vô số các cuộc phỏng vấn, luôn trong sắc phục mầu ô liu nhà binh. Tại mỗi diễn đàn, nguyên diễn viên hài trong vai thầy-giáo-dậy-sử-vô-danh-tình-cờ-đắc-cử-tổng-thống-Ukraine trong phim ảnh, đã khéo léo trích dẫn lịch sử, và có khi cả văn chương, của từng quốc gia để đánh động lương tâm của khán giả đặng tiếp tay giúp dân tộc ông chống lại độc tài chuyên chế của chính phủ Nga Putin. Và ông đã khéo léo biến cuộc chống cự của Ukraine đối với quân của Putin thành một chính nghĩa của thế giới tự do, khi tuyên bố đây là cuộc chiến giữa các chế độ dân chủ và độc tài–một điều cũng đã được nhiều giới chức nhìn nhận.

Từ một nhân vật trong phim, dù là phim hài hước, trở thành một nhân vật thật ngoài đời, lại được nhiều người mến mộ và một sớm một chiều trở thành một thứ “người hùng quốc tế”, không phải là một chuyện thường xẩy ra, nếu không nói là có phần… siêu thực.

Bộ phim ‘Kẻ đầy tớ của nhân dân’

Bộ phim “Kẻ đầy tớ của nhân dân”, do hãng phim Kvartal 95 của Zelenskyy thực hiện, ra mắt vào cuối năm 2015, trong bối cảnh của một nền độc lập trẻ tuổi của Ukraine (24 năm kể từ khi Liên bang Xô viết tan rã vào năm 1991), và Ukraine lại vừa trải qua một số biến cố quan trọng. Thứ nhất là cuộc cách mạng Euromaidan, còn gọi là Cách mạng Nhân phẩm, diễn ra từ ngày 21 tháng 11, 2013 tới ngày 23 tháng Hai, 2014 , chấm dứt một chính phủ thân Nga vì đã cản đường Ukraine gia nhập Liên hiệp Âu châu mà Quốc hội đã chấp thuận. Cuộc cách mạng cũng dẫn tới việc điều chỉnh lại hiến pháp, thêm khoản Ukraine sẽ xin gia nhập khối Liên Minh Phòng Thủ Bắc Đại Tây Dương (NATO).

Trong cùng một năm cuộc cách mạng trên diễn ra, và đặc biệt khi Ukraine quyết tâm sẽ xin gia nhập NATO, Tổng thống Putin của Nga đã xua quân thôn tính bán đảo Crimea; đồng thời hỗ trợ nhóm người thiểu số nói tiếng Nga ở vùng Donbas, thuộc đông nam Ukraine, khởi động cuộc chiến ly khai khỏi Ukraine. Cuộc chiến này tới nay đã lấy đi 14,000 sinh mạng.

Trong khi đó, đời sống xã hội Ukraine xem ra vẫn dậm chân tại chỗ vì nạn tham nhũng trầm trọng trong giới đầu sỏ chính trị–oligarch, tức những nhân vật không những có quyền lực và tiền bạc mà còn có khả năng ảnh hưởng tới chính trường và cả chính quyền, một thứ di sản của thời cộng sản Xô viết.

Trong một bài báo năm 2016 giới thiệu bộ phim “Kẻ đầy tớ của nhân dân”, tạp chí Foreign Policy mô tả tình trạng nhũng lạm chính trị đến phi lý ấy của Ukraine “khó tưởng tượng khác đi được”; nhưng bộ phim  này đã cho thấy tình trạng vẫn có thể cải thiện, ít ra trên… màn ảnh. Dù vậy, nhận định của Foreign Policy như một báo hiệu về một thực tại sẽ tới.

Bộ phim “Kẻ đầy tớ của nhân dân” gồm tổng cộng 50 kỳ kéo dài trong ba năm, từ cuối năm 2015 tới đầu năm 2019. Tuy là châm biếm chính trị (political satire), song đã phản ảnh ước vọng của quần chúng: muốn có một chính quyền trong sạch, biết sống thanh bạch và lo cho người dân thấp cổ bé miệng, thay vì chỉ nghĩ tới cá nhân, gia đình và phe đảng.

Thầy giáo dậy môn sử Vasily Petrovych Goloborodko, do Zelenskyy đóng, là một người tầm thường, từ vóc dáng cho tới đồng lương khiêm tốn tới độ thầy vẫn phải sống chung trong một căn chung cư với bố mẹ, chị gái và một cô cháu. Trong một cơn bất bình trước nạn tham nhũng bè phái của đất nước, thầy giáo Vasily không ngăn được cơn giận xổ ra một tràng chửi tục với một đồng nghiệp. Chưa hả, thầy còn thách thức là nếu thầy “có chỉ một tuần ngồi ở văn phòng [tổng thống], nếu giả thử đuợc như thế, tôi sẽ chỉ cho họ thấy… một thầy giáo tầm thường sống như một tổng thống và một tổng thống sống như một thầy giáo vậy!”

Chẳng dè một học sinh của ông dùng điện thoại di động thu lén được cảnh đó và đưa lên YouTube, được hàng chục ngàn người xem, thầy giáo Vasily bỗng trở thành nổi tiếng. Đám học trò tinh quái của thầy Vasily bèn tổ chức một cuộc gây quỹ (crowdfunding) trên mạng, và gây được đủ tiền để đưa tên thầy vào danh sách tranh cử tổng thống mà thầy không hề hay biết. Một buổi sáng, thầy đang ngồi làm vệ sinh trong phòng tắm, người nhà liên tục thay nhau gõ cửa. Bực mình, còn trong chiếc áo may-ô và quần ngủ, thầy mở tung cửa ra thì thấy cả nhà đứng xếp hàng ngang nhìn thầy không nói năng gì, rồi họ cùng đưa mắt nhìn ra cửa ra vào, nơi đó vị thủ tướng Ukraine và hai cận vệ đứng chờ sẵn để thông báo cho thầy hay là thầy đã đắc cử tổng thống.

Một cảnh trong chương trình đầu tiên của bộ phim 50-kỳ “Kẻ đầy tớ của nhân dân”: Thầy giáo Vasily Goloborodko không ngăn được cơn giận xổ ra một tràng chửi tục với một đồng nghiệp. Chưa hả giận, thầy còn thách thức là nếu thầy có chỉ một tuần ngồi tại văn phòng tổng thống, thầy sẽ chỉ cho [bọn tham nhũng] thấy một thầy giáo tầm thường sống như một tổng thống và một tổng thống sống như một thầy giáo vậy, có nghĩa là bình đẳng. (Ảnh chích phim “Kẻ đầy tớ của nhân dân”)

Những lạ lẫm và bối rối ban đầu dần nhường chỗ cho ý thức nhiệm vụ quốc gia của một tổng thống, thầy giáo Vasily nay là tổng thống Goloborodko bắt đầu chiến dịch diệt trừ tham nhũng. Thoạt đầu là sa thải các nhân viên ăn lương nhà nước không cần thiết, như… chuyên viên xoa bóp, coi sóc thẩm mỹ, nâng đỡ lòng tự tin và trông nom sở thú riêng của tổng thống. Tân tổng thống cũng sa thải ban an ninh cá nhân mà ông cho là không cần thiết. Để gỉải quyết nạn kẹt xe ở trung tâm thủ đô, tổng thống bắt các cơ sở chính phủ dọn ra ngoại ô, bỏ xe hơi đi xe đạp. Khi bố mẹ ông lợi dụng chức vị của con và nhận những món đồ đạc đắt tiền nhưng đã hạ giá… 100 phần trăm, và cả một máy truyền hình màn ảnh lớn và mỏng [plasma] đang thịnh hành, ông bắt họ mang trả. Vị tân tổng thống còn cấm chị gái không được nhận một chức vị nào trong chính phủ vì là thân thích của ông.

Bộ phim “Kẻ đầy tớ của nhân dân” được đón nhận không những tại Ukraine mà còn cả ở Nga–ngôn ngữ chính trong phim là tiếng Nga, chuyển âm tiếng Ukraine và có phụ đề tiếng Anh cho khán giả quốc tế–, vì phim phản ảnh đời sống với những vấn nạn thật của Ukraine và cả của các xã hội hậu-Xô viết. Chủ nghĩa cộng sản tuy xụp đổ đã trên hai thập niên, song đã để lại một di sản tai hại, đó là tình trạng tha hoá của con người chỉ còn biết lo cho mình và phe nhóm, hiện thân qua các đầu sỏ chính trị, hay oligarch, giới giầu có hoặc có địa vị hoặc móc ngoặc với giới chức tham nhũng khuấy đục các sinh hoạt chính trị, coi dân như tôi đòi, cỏ rác.

“Nhân vật Goloborodko dễ được khán giả cảm thấy gần gũi,” các tác giả nhận định trong một bài khảo cứu học thuật nhan đề “Từ tiểu thuyết tới hiện thực: Chủ đề tổng thống trong bộ phim hài hước ‘Kẻ dầy tớ của nhân dân’”, xuất bản giữa năm 2021. “Ông ta chống lại lề thói hành xử [của giới đầu sỏ chính trị] đã làm dân Ukraine thất vọng: tham nhũng, nếp sống xa hoa phung phí của giới quyền thế chính trị và thái độ nhẫn tâm coi thường các vấn đề của dân thường.”

Với khán giả Ukraine, bộ phim “Kẻ đầy tớ của nhân dân” còn cho thấy, qua vài cảnh rải rác đó đây, liên hệ khó khăn với TT Nga Putin của quốc gia này. Điển hình nhất là cảnh khi tổng thống tân cử Goloborodko vào phòng họp của Quốc hội đúng lúc một số dân biểu đang thượng cẳng chân hạ cẳng tay đánh đấm nhau túi bụi, chủ tịch Quốc hội lớn tiếng cách nào cũng không làm họ chú ý là tổng thống đã tới. Tổng thống Goloborodko bèn ghé vào máy phóng âm nói lớn: “Ông Putin đã bị hạ bệ!” Lập tức, như bị điện giật, đám dân biểu ngưng ngay cuộc đánh lộn, nhìn ông tổng thống tân cử bán tín bán nghi và cả hãi sợ. Tất nhiên cảnh này bị cắt khi phim phát hình tại Nga.

Nhân vật lý tưởng Goloborodko, do ban biên tập Kvartal 95 (trong đó có bà Olena Zelenska, vợ của ông Zelenskyy, giúp khai triển), là một người dân thường đơn giản, song có tinh thần đạo đức cao và tuân thủ nghiêm chỉnh nguyên tắc trong sáng minh bạch—các giá trị mà ông vẫn duy trì khi trở thành tổng thống. Trong bài diễn văn nhậm chức, tân TT Goloborodko đã đi ra ngoài bài soạn sẵn cho mình, thành thật thông báo với cử tọa là ông không thể hứa hẹn những điều to lớn mà ông biết là có lẽ khó giữ. Tại buổi họp báo đầu tiên, ông khuyến khích các ký giả hỏi những câu hỏi ngoài bảng cho phép của văn phòng báo chí. Ông khích lệ các dân biểu sống đời sống khiêm tốn; và để làm gương, ông sa thải ban an ninh cá nhân, không chịu lên xe có đoàn xe hộ tống với còi hụ, mà đón xe buýt đi tới văn phòng, khiến ông thủ tướng phải hụt hơi đuổi theo cùng leo lên xe buýt.

Các tác giả bài nghiên cứu “Từ tiểu thuyết tới hiện thực” nhận định là nhân vật Goloborodko được khai triển như “một loại lãnh đạo mới của Ukraine: chân thực, giữ lời hứa, làm việc ngày đêm để cải thiện đời sống của dân thường. Chủ trương sống đơn giản khước từ mọi xa hoa đặc quyền mà địa vị tổng thống mang lại, nhân vật lãnh tụ mới này độc lập cả chính trị lẫn tài chánh đối với giới đầu sỏ chính trị, gồm những người từ mấy thập niên qua là giới thực sự nắm quyền trong chính phủ.”

Theo các tác giả “Từ tiểu thuyết tới hiện thực”, bộ phim “Kẻ đầy tớ của nhân dân” đã đóng một vai trò lớn trong việc đưa ông Zelenskyy vào chức vị tổng thống ngoài đời–một thứ chuyện có thật mà tưởng như huyền thoại.

Từ sàn quay qua chính trường

Trong thế giới điện ảnh, đặc biệt tại Mỹ, không thiếu diễn viên đóng vai tổng thống đã hiện hữu trong lịch sử, như trong loại phim tiểu sử. Cũng không thiếu những tổng thống hư cấu do các diễn viên thủ vai. Phần lớn những phim này có tính cách hoặc lãng mạn như phim “The American President” (1995), trong đó vị tổng thống hư cấu góa vợ (do diễn viên Michael Douglas đóng) phải lòng một nữ vận động viên cho môi trường ở hành lang (lobbyist); hoặc phim hành động nhằm giải trí, như “Air Force One” (1997) trong đó vị tổng thống hư cấu (do tài tử Harrison Ford đóng) đối đầu với và tiêu diệt bọn không tặc; hoặc hài hước chọc cuời như phim “Man of the Year” (2006) do danh hài Robin Williams đóng vai một diễn viên hài ra tranh cử tổng thống và tình cờ đắc cử.

Khác với tài tử Robin Williams trong vai Tom Dobbs đắc cử tổng thống khi rời sàn quay lại trở về với nghề diễn viên, người diễn viên thủ vai tổng thống hư cấu Goloborodko, Volodymyr Zelenskyy, đã không trở lại nghề cũ.

Sau khi chấm dứt trình chiếu mùa thứ ba và cuối cùng của bộ phim “Kẻ đầy tớ của nhân dân” vào đầu năm 2019, ông Zelenskyy tuyên bố ra ứng cử tổng thống Ukraine. Liền đó, ông và các ủng hộ viên thành lập đảng Đầy Tớ Nhân Dân, và đảng này sau đó cũng đã chiếm được đa số phiếu vào quốc hội.

Không hề tranh cử, cũng chẳng nhận cho báo chí phỏng vấn, mà chỉ vận động trên mạng xã hội, và cũng chẳng đưa ra một chủ trương chính sách rõ rệt nào, như thể nội dung của 50 kỳ phim bộ “Kẻ đầy tớ của nhân dân” trải chiếu từ ba năm qua đã nói lên đủ chủ trương chống tham nhũng mặc dù là châm biếm thực hư lẫn lộn. Zelenskyy cuối cùng đắc cử với 73 phần trăm phiếu bầu, đánh bại đương kim tổng thống Petro Poroshenko, và trở thành tổng thống thứ sáu của Ukraine kể từ ngày độc lập. Ông Poroshenko là một tỉ phú đã đắc cử tổng thống sau cuộc cách mạng Euromaidan thành công trong việc xoay hướng của Ukraine về Tây phương thay vì trong vùng ảnh hưởng của Liên bang Nga; song ông Poroshenko đã không cải cách được bao nhiêu đối với tình trạng tham nhũng trong bối cảnh chiến tranh với quân ly khai ở vùng Donbas do Nga hỗ trợ.

Theo các tác giả bài nghiên cứu “Từ tiểu thuyết tới hiện thực”, thì việc mấy chương trình cuối của phim bộ “Kẻ đầy tớ” chấm dứt cùng lúc với cuộc tranh cử tổng thống khởi đầu vào giữa mùa xuân 2019 có lẽ “đã khiến cho một số cử tri gặp bối rối trong việc phân biệt giữa vị tổng thống hư cấu [Goloborodko] và ứng cử viên diễn viên [Zelenskyy] thủ vai đó.”

Các tác giả “Từ tiểu thuyết tới thực tại” có vẻ như ngụ ý: Ông Zelenskyy có chủ đích tranh cử tổng thống từ khi thai nghén, khai triển và thực hiện “Kẻ đầy tớ của nhân dân”, rồi khôn khéo sắp xếp sao cho việc trình chiếu bộ phim chấm dứt cùng lúc với việc khởi động cuộc tranh cử tổng thống của mình. Hay thực ra mọi sự chỉ là do tình cờ ăn khớp của các diễn biến thời sự, như thể định mệnh đã sắp sẵn?

Dù vậy, nếu quả ông Zelenskyy và tập đoàn Kvartal 95 có chủ đích như suy diễn, thúc đẩy bởi lý tưởng hay cả tham vọng, thì phải nhìn nhận là đây là một chiến dịch tranh cử công phu, xử dụng kỹ thuật điện toán cao một cách tinh vi và có nghệ thuật nữa. Ông quả xứng danh “showman president”, tổng thống bầu gánh, như nhãn hiệu giới truyền thông đã gán cho ông.

Trái, Tổng thống Ukraine Zelenskyy chào mừng cử tri trên đường tới Quốc Hội nhậm chức. (Ảnh trích từ skynews) Phải, Tổng thống Zelenskyy dọc diễn văn nhậm chức tại phòng hội Quốc Hội. (Ảnh President.ua.gov)

Từ chính trường tới chiến trường

Mở đầu bài diễn văn nhậm chức ngày 20 tháng Năm, 2019 trước Quốc hội Ukraine, ông Zelenskyy kể câu chuyện về cậu con trai 6 tuổi hôm trước đã hỏi ông: “Hôm qua TV nói Zelenskyy là Tổng thống. Vậy có phải con [cũng mang họ Zelenskyy] cũng là tổng thống hả bố?!” Ông Zelenskyy, nguyên đã tốt nghiệp khoa luật và đã có giấy phép hành nghề luật sư nhưng chuyển sang theo đuổi nghề diễn viên, kể là thoạt nghe cậu con nói vậy thì không khỏi bật cười, nhưng nghĩ lại thì thấy con mình nói đúng.

“Bởi vì mỗi người trong chúng ta đều là tổng thống. Không chỉ 73 phần trăm các người bỏ phiếu cho tôi mà là 100 phần trăm dân Ukranians. Chiến thắng này không chỉ của riêng tôi mà là của tất cả,” vị tân tổng thống nói. “Đây là cơ hội chúng ta cùng chịu trách nhiệm chung với nhau. Không chỉ mình tôi vừa tuyên thệ, mà tất cả mọi người dân cùng vừa thề nguyền trung thành với tổ quốc Ukraine.”

Kế đó, ông kêu gọi mỗi người sống với trách nhiệm đối với đất nước đặng lưu lại cho con cháu một di sản thịnh vượng. “Việc tôi đắc cử chứng tỏ là dân chúng đã mệt mỏi với các chính khách kinh nghiệm song giỏi phô trương, mà trong 28 năm qua đã tạo nên một quốc gia của cơ hội chủ nghĩa—cơ hội để hối lộ, để ăn cắp và đục khoét tài nguyên,” vị tân tổng thống nói. “Chúng ta sẽ xây dựng một đất nước của những loại cơ hội khác–loại cơ hội trong đó mọi người đều bình đẳng trước pháp luật và trong đó mọi luật lệ phải thành thật và trong suốt, [áp dụng với] mọi người như nhau. Và để được như vậy, chúng ta cần những người ở nơi quyền thế phục vụ người dân. Cũng chính vì thế mà tôi thực tình không muốn ảnh của tôi được trưng trong văn phòng của quý vị, bởi vì rằng Tổng thống không phải là một biểu tượng, một thần tượng hay một chân dung. Thay vì thế, hãy treo ảnh con cái của quý vị, và hãy nhìn vào đó mỗi khi quyết định điều gì.” [nhấn mạnh của người viết]

Nhắc nhở về một quốc dân Ukraine gồm không chỉ trên 40 triệu trong nước mà cả trên 20 triệu người Ukraine tha phương sinh sống ở khắp nơi trên thế giới, tân tổng thống hứa mở rộng vòng tay đón họ và trao cho họ quyền công dân một khi họ trở về tiếp tay xây dựng đất nước. TT Zelenskyy cũng hứa bảo vệ một Ukraine toàn vẹn lãnh thổ gồm cả bán đảo Crimea và vùng Donbas đang bị Nga chiếm đóng, và sẽ đưa Ukraine vào cộng đồng Âu châu tự do dân chủ, thay vì vào vùng ảnh hưởng tiêu cực của Nga. Và đó là điều TT Nga Putin không thể chấp nhận, và là lý do dẫn tới cuộc xâm lăng tàn bạo nhằm chinh phạt Ukraine của quân Putin mà ta đã thấy từ hơn tháng qua.

Trong vai trò tổng thống, TT Zelenskyy đã cổ động cho việc số hoá sinh hoạt chính phủ (e-government) để người dân dễ dàng liên lạc với các cơ quan chính quyền. Trong chiến tranh hiện tại cũng như trước, ông xử dụng các diễn đàn xã hội nhuần nhuyễn, đặc biệt qua hệ thống Instagram. Ông cũng cổ động cho sự đoàn kết giữa người Ukraine và Nga sinh sống tại đây từ thời Xô viết và trước nữa. Khi vừa nhậm chức, một trong những việc đầu tiên là ông ra sắc lệnh giải tán Quốc Hội gồm nhiều đại diện các đảng phái có giây mơ rễ má với tập đoàn đầu sỏ chính trị. Trong cuộc bầu cử kế đó, đảng Đầy Tớ Nhân Dân chiếm đại đa số ghế. Đây là lần đâu tiên kể từ ngày độc lập, Quốc Hội Ukraine có được một đảng chiếm đa số ghế. Nhờ đó mà luật gỡ bỏ quyền miễn truy tố (legal immunity), vốn là đặc quyền của các dân biểu, đã được TT Zelenskyy thông qua và ban hành. Ngoài ra, nhờ đảng của ông chiếm đa số trong Quốc hội, TT Zelenskyy cũng dễ dàng thông qua một số luật lệ để đối phó với tình trạng tham nhũng, dù kết quả còn khiêm tốn. Chẳng bao lâu, như mọi quốc gia khác, TT Zelenskyy phải đối phó với đại dịch Covid-19 và kinh tế suy thoái vì nạn dịch.

Trong khi đó, chính phủ Zelenskyy đồng thời cũng phải đương đầu với cuộc chiến ly khai diễn ra từ năm 2014 của nhóm người thân Nga tại vùng Donbas phía đông nam giáp ranh với Nga. Khi nhậm chức, ông Zelenskyy hứa sẽ chấm dứt cuộc chiến đã lấy đi 14,000 sinh mạng này. Vào mùa hè 2019, TT Zelenskyy gặp khó khăn một thời gian khi tình cờ bị lôi cuốn vào chính trị Mỹ, khi Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump địch thân yêu cầu ông mở cuộc điều tra tìm “bằng chứng” là ứng cử viên đối lập Joe Biden đã dùng chức vị phó tổng thống trước kia để đưa con trai Hunter vào ban giám đốc của một hãng năng lượng ở Ukraine. TT Trump còn ngấm ngầm giữ lại viện trợ quân sự 400 triệu Mỹ kim nếu TT Zelenskyy không chịu mở cuộc điều tra. Sự việc vỡ lở, TT Trump bị Hạ viện buộc tội nhũng lạm quyền thế và cản trở cuộc điều tra, nhưng được Thượng viện tha bổng sau đó. Khi được hỏi cảm tưởng về việc TT Trump nhờ ông “làm ơn điều tra”, TT Zelenskyy bình thản cho biết ông không xen vào việc nội bộ của quốc gia khác.

Vào tháng Sáu năm 2021, kết toán sổ sách về hai năm hoạt động của chính phủ Zelenskyy, chủ biên Mykhailo Minakov của trang blog Ukraine Focus thuộc viện nghiên cứu Woodrow Wilson International Center for Scholars (Washington, DC), nhận định như sau:

“Mặc dù những than phiền về tình trạng kinh tế xã hội [chưa cải thiện như mong muốn], điều đó không làm suy giảm niềm tin nơi vị tổng thống,” tác giả bài phân tích kết luận. “Thay vì thế, số người Ukraine tin tuởng lạc quan vào tuơng lai ngày càng gia tăng. Theo một thống kê gần đây, từ tháng Giêng 2021 […] tới tháng Năm 2021, số người lạc quan tăng thêm chín điểm, tức 25 phần trăm trong số người được thăm dò, trong khi đó số người hoài nghi giảm từ 73 xuống 65 phần trăm trong cùng thời kỳ.”

“Hai năm sau khi đặt chân vào chính trường đầy giông bão của Ukraine, Volodymyr Zelenskyy [vẫn] tỏ ra là một nhà lãnh đạo dấn thân và huy động được dân chúng mặc dù những kỳ vọng chưa được hoàn tất và sự suy thoái về phẩm chất quản trị,” tác giả Minakov viết. “Tổng thống Zelenskyy đã không có một tai tiếng tham nhũng nào và đã duy trì các sinh hoạt chính trị tạo được cảm tình trong một đa số tương đối cử tri. Không ai ở Ukraine hiện nay có thể thách thức ông, và cũng không có một nhân vật chính khách hay thế lực nào có thể làm suy yếu hệ thống chính quyền theo chiều dọc [có tính cách tập quyền] mà ông đã tạo nên. Nếu tập đoàn Zelenskyy có thất bại là do tự chính họ gây ra vậy.”

Vào mùa thu cùng năm 2021 với bản kết toán hai năm cầm quyền của chính phủ Zelenskyy, Ukraine phải đối đầu với một biến cố chấn động không chỉ cho quốc gia này, mà cho cả thế giới, vì không ai tin nó lại có thể xẩy ra ở thế kỷ 21.

Nhắm chừng tình trạng chính trị chia rẽ tại các quốc gia dân chủ, đặc biệt tại Mỹ sau cuộc triệt thoái xô bồ vô tổ chức khỏi Aftghanistan, có lẽ đã đủ làm họ suy yếu và tạo hoàn cảnh thuận tiện cho việc lâu nay ông vẫn muốn ra tay, TT Nga Putin quyết định đem gần 200,000 quân với hàng ngàn xe tăng, các dàn đại pháo dàn dọc theo biên giới Ukraine ở phía đông và cả phía bắc trong lãnh thổ của quốc gia Belarus thân Nga. TT Zelenskyy ra sức trấn an dân chúng trước các tin tình báo Mỹ công khai tuyên bố hầu như mỗi ngày, là Nga sẵn sàng tấn công. Chính phủ của TT Putin và cả chính ông Putin cũng nhiều lần phủ nhận là sẽ không tấn công Ukraine. Thực tế, theo tin tình báo, ông Putin trì hoãn vì đã cam kết với Tổng thống Xi Jinping của Trung Hoa, là sẽ chờ cho Thế Vận Hội Beijing chấm dứt vào ngày 20 tháng Hai.

Vào ngày 21 tháng Hai, TT Nga Putin tự tuyên bố công nhận hai cộng hoà tân lập Luhansk và Donetsk tại vùng Donbas. Ba ngày sau đó, 24 tháng Hai, quân của Putin tràn qua biên giới khởi đầu một cuộc chiến không hề bị khiêu khích, mệnh danh là “một hoạt động quân sự đặc biệt”, với hy vọng sẽ “giải phóng” Ukraine trong vòng vài ngày. Lính Nga được tuyên truyền cho biết là dân Ukraine đang chờ đợi và sẽ mang hoa ra chào đón họ.

Thực tế từ hơn một tháng qua đã cho thấy ngược lại.

Dân Ukraine, dưới sự lãnh đạo của TT Zelenskyy, đã kiên quyết chứng tỏ cho thế giới thấy là, nguợc lại với lời của TT Putin rằng Ukraine “không phải là một quốc gia có thật”, dân tộc này thực sự đang hiện hữu với tình yêu đất nước, yêu tự do và sẵn sàng hy sinh mạng sống để bảo vệ những gì họ có, mặc những đổ vỡ vật chất của hết thành phố này tới thành phố khác và hàng ngàn sinh mạng dân thường do súng đạn và pháo kích của quân Putin gây ra.

Với thế giới, sự kiên quyết bảo vệ nền dân chủ của dân Ukraine là một một “mặc khải văn hoá” cho thế giới tự do, như nhà bình luận David Brooks của nhật báo New York Times viết, trong bài “Tuần lễ đã thức tỉnh thế giới”.

“Các biến cố ở Ukraine đã nói lên một tàn phá đạo đức và thảm kịch chính trị [của chính phủ Putin], song đối với thế giới loài người thì nó là một mặc khải văn hoá. Nó không nói lên điều gì mới, song là một nhắc nhớ cho nhiều người trong chúng ta về điều chúng ta vẫn hằng tin tưởng, và càng tin tưởng thêm, với nhiều quyết tâm hơn nữa.  Đây chính là tuần lễ của quyết tâm,” ông Brooks viết.

“Dân tộc Ukraine chính là thầy dậy và đã gợi cảm hứng cho chúng ta,” nhà bình luận Brooks viết. “Họ là những người đàn ông đàn bà dân thường như trong video này xếp hàng để lãnh vũ khí đặng bảo vệ quê hương họ. Họ là người phụ nữ đã nói với người lính xâm lăng Nga hãy cất vào túi anh ta nắm hạt hoa hướng dương [quốc hoa của Ukraine và là biểu tượng của đoàn kết]. Họ là hàng ngàn dân Ukraine đang sống an lành ở nước ngoài đã kéo nhau về nước bất chấp an nguy tới tính mạng để bảo vệ dân tộc và nếp sống của họ.

“Chúng ta mắc nợ họ,” bình luận gia Brooks tiếp. “Họ đã không chỉ nhắc nhở chúng ta thế nào là niềm tin vào dân chủ, nền trật tự bấy lâu của thế giới và danh dự quốc gia, mà còn bảo ta hãy can trường đứng lên bảo vệ những thứ đó.”

Hơn một tháng đã qua, không những TT Nga Putin đã không đạt được mục tiêu ban đầu, là chiếm đóng thủ đô Kyiv và các thành phố chiến lược khác, trước sức kháng cự quyết liệt của quân dân Ukraine, với sự tiếp tay yểm trợ của thế giới tự do trong tình đoàn kết cao độ. Trong vòng có một tháng quân đội xâm lăng Nga đã chịu những thiệt hại không ai có thể ngờ được–hàng chục ngàn lính bị tử vong, nhiều xác bỏ lại nơi trận địa, hàng ngàn xe tăng bị thiêu hủy. Và đã có khoảng sáu vị tướng Nga bị tử vong. Bên cạnh đó Ukraine đã phải chịu đựng những loạt pháo kích, bỏ bom kinh hoàng, hàng chục thành phố tan nát, hàng ngàn người dân vộ tội đã chết thảm, hàng chục triệu người phải bỏ nhà di tản, lưu vong.

Không ai biết được khi nào cuộc chiến tại Ukraine đầy tang thương này sẽ chấm dứt. Nhưng dường như người dân Ukraine nào đang cầm súng chống lại quân xâm lược cũng tin là cuối cùng họ sẽ thắng. Vì người lãnh đạo của họ, TT Zelenskyy, vẫn luôn đồng hành với họ, qua những clip ngắn trấn an hầu như mỗi ngày, đồng thời không ngừng vận động các quốc gia tự do tiếp tục hỗ trợ Ukraine thêm nữa. Chính Đệ nhất phu nhân Ukraine, bà Olena Zelenska, một người vốn kín tiếng, cũng không ngừng vận động cứu trợ nhân đạo cho dân Ukraine, và còn kêu gọi các vị đệ nhất phu nhân trên thế giới tiếp tay.

Sự kiện một diễn viên hài ra tranh cử tổng thống với lập trường chống tham nhũng đã đắc cử vào chức vị cao nhất quốc gia–như nhân vật ông đã thủ vai trong bộ phim “Kẻ đầy tớ của nhân dân” tình cờ trở thành tổng thống—đã là một hiện tượng lạ đối với nhiều người, kể cả những nhà nghiên cứu học thuật.

Nhưng không ai ngờ một nhân vật chưa từng có kinh nghiệm chính trị và chiến trường lại có thể lãnh đạo đất nước đối đầu với đội quân xâm lược một cách xuất sắc như vậy. Sự kiện vị tổng thống ấy đã lãnh đạo một cuộc chiến kiểu châu-chấu-đá-xe-ai-ngờ-xe-nghiêng ấy, nghe như một huyền thoại. Thực tế, đó là hiện thực.

Phải chăng chính tài lãnh đạo của ông, được dẫn dắt bằng cái tâm trong sáng và đức độ, đã khiến không chỉ nhân dân ông thần phục mà còn khơi dậy được cả niềm tin lẫn sự kính nể của thế giới để sẵn sàng hỗ trợ trong một sự đoàn kết rộng lớn chưa từng có kể từ Thế chiến thứ hai?

[TD2022/03]

Tài liệu tham khảo: (theo thứ tự trong bài)

Cuộc cách mạng Euromaidan, còn gọi là Cách mạng Nhân phẩm/Revolution of Dignity, do sinh viên khởi động diễn ra vào cuối năm 2013 tới đầu năm 2014, kéo dài 93 ngày, với kết quả là chính phủ Yanukovych thân Nga bị lật đổ vì đã không chịu ký luật xin gia nhập Liêp hiệp Âu châu mà Quốc hội đã chấp thuận với đa số phiếu. Cuộc cách mạng này đúng ra là tiếp nối của cuộc Cách mạng Mầu Cam (2004) vì những đòi hỏi dân chủ đã không được đáp ứng. (Xem: Marples, David (1 July 2020). “The Maidan Revolution in Ukraine”. E-International Relations.). Tham khảo phim tài liệu “Winter on Fire” (2015) trên Netflix, hoặc tại Youtube.

Làm thế nào một tổng thống hư cấu đã giúp dân Ukraine suy nghĩ lại nền chính trị phi lý của họ/How a Fictional President Is Helping Ukrainians Rethink Their Absurd Politics) trên Foreign Policy.

Đời lạ hơn cả tiểu thuyết/Life is stranger than fiction—this famous 1 minute @ZelenskyyyUa TV scene launched his fictional career as President—which then launched his real life as President of Ukraine—which gave us the anti-Putin hero the world needed right now! (Một trích đoạn trên phim)

Từ tiểu thuyết tới hiện thực/From fiction to reality: Presidential framing in the Ukrainian comedy Servant of the People.

Đầu sỏ chính trị/Oligarch xuất xứ từ chữ “oligarkhia” trong Cổ Hy Lạp, có nghĩa là luật cai trị của một thiểu số. Khi Liên bang Xô viết Nga sụp đổ vào đầu thập niên 1990, lợi dụng cơ hội tư hữu hoá chóng mặt của Nga, giới thương gia tranh nhau thủ đắc các tài sản quốc gia qua những móc nối mờ ám với các viên chức nhà nước, và trở thành tỉ phú. Từ khi TT Nga Putin nắm quyền, ông biến họ thành những nhân vật mà tài sản của họ bị lệ thuộc vào quyền lực của mình. How PUTIN Created Russia’s OLIGARCHS (xem ở đây), và Putin Cares About Only One Thing, and It’s Not Oligarchs (New York Times)

Diễn văn nhậm chức của Tổng thống/President Volodymyr Zelenskyyy’s Inaugural Address, 20 May 2019.

Số hoá hoạt động của chính phủ/Electronic government.

Toà Hiến pháp hỗ trợ sắc luật giải tán quốc hội/Ukraine’s Constitutional Court backs decree dissolving parliament: Ukrinform. (Reuters)

Đánh giá kết quả sau hai năm tại chức/Zelensky’s Presidency at the Two-Year Mark. (Wilson Center)

Tuần lễ đã thức tỉnh thế giới/The Week That Awoke the World. (New York Times)

‘Tôi sẵn sàng’/‘I’m Ready’: Ukraine’s Civilians Take Up Arm.( New York Times)

Phim cho thấy dân Ukraine đối đầu với lính Nga/ Videos show Ukrainian citizens confronting Russian troops.

Đệ nhất Phu nhân ca ngợi phụ nữ/ Ukraine’s Olena Zelenska Praises Women in Rare Interview During War | PEOPLE.com. và Le Parisien.