VIỆT NAM, HOA KỲ, VÀ THƯỢNG ĐỈNH BẤT THÀNH MỸ-ASEAN

Nguyễn Mạnh Hùng, Giáo sư Danh dự, Viện Đại học George Mason
Ngày 14 tháng 3 năm 2020

Hôm nay, Thứ Bảy, 14 tháng 3, đáng lẽ Hội nghị Thượng Đỉnh US-ASEAN trù liệu họp ở thủ đô cờ bạc Las Vegas, nhưng bị hoãn lại vì dịch coronavirus.

Môt số người cho đây là một điều đáng tiếc, nó đánh mất một cơ hội để ASEAN và Hoa Kỳ hợp tác và phối hợp hành động nhằm phục vụ quyền lơi chung, như đôi phó với dịch cúm hay với vấn đề an ninh khu vực, đặc biệt ở Biển Đông.

Đối với riêng Việt Nam, môt số nhà bình luận cho rằng Viêt Nam cần tăng cường quan hệ chiến lược, thậm chí cần phải làm đồng minh với Hoa Kỳ, để có thể “thoát Trung.” Môt chuyên viên của RAND Corporation còn khuyến cáo Tổng Bí Thư Nguyễn Phú Trọng nên sang Hoa Kỳ gặp Tổng Thống Trump càng sớm càng tốt, để nâng quan hệ chiến lược giữa hai nước.

Hai vấn đề cần đặt ra: Một, việc hoãn cuộc họp thượng đỉnh có phải là một cơ hội bị “bỏ lỡ”? Hai, Việt Nam có nên là đồng minh của Hoa Kỳ trong lúc này không?

Về câu hỏi thứ nhất, Greg Rushford trong báo cáo ngày 5 tháng 3, cho rằng dịch cúm chỉ là một cái cớ “che đậy” cho việc hủy bỏ một cuộc họp đáng bị hủy vì thiếu tổ chức, không có chương trinh nghi sự rõ rệt, một số lãnh đạo ASEAN trước đó hoặc nói rõ sẽ không tham dự hoăc tỏ ra không mặn mà với nó và có thể chỉ gửi đại diện tham dự như cách hành động của Tổng Thống Trump đối với hội nghi thuợng đỉnh ASEAN trong hai năm qua. Ngoài ra, hội nghị trù liệu chỉ có môt phiên họp ngăn ngủi buổi chiều Thư Bảy rồi sau đó chụp ảnh chung. Không có cuộc họp tay đôi giưa Hoa Kỳ với một quốc gia nào khác, ngoài Indonesia đê bàn dư án rời thủ đô Indonesia khỏi Jakarta ra Borneo với kinh phí hơn 30 tỷ mà môt viên chức thân cận của Tổng Thống Jokowi đã bay sang Hoa Kỳ thảo luân trươc với Jared Kusher, con rể Tông Thông Trump va Ivanka Trump, con gái ông.

Rõ ràng Trump chỉ muốn có cơ hội chụp ảnh chung (photo-op) với các nguyên thủ ASEAN để tạo cho mình hình ảnh một lãnh đạo thế giới đôi với cử tri Mỹ. Đêm hôm 14/3 cũng là đêm Tổng Thống Trump sẽ đến đọc diễn văn trước cuộc họp của Liên Minh Công Hòa người Mỹ gốc Do Thái (Republican Jewish Coalition), nơi ông sẽ gặp Sheldon Adelson, một người nhiệt tình ủng hộ Trump và là một nhà tài trợ có thế lực của đảng Cộng Hòa. Những diễn tiến ngày hôm ấy đều nhằm phục vụ nhu cầu chính trị cá nhân của ông Trump. Thế mà các nhà lãnh đạo ASEAN bị ép phải chấp nhận họp ngày 14/3 vì đó là “ngày duy nhất hợp với chương trình làm viêc của” Tổng Thống Trump. (Xem thêm chi tiết trong The Rushford Report, March 5, 2020).

Trong hoàn cảnh ấy, nếu hôi nghị Thương đỉnh Mỹ-ASEAN không bị hủy, nó sẽ đăt các lãnh đạo ASEAN vào tình trạng khó xử. Họ cần Hoa Kỳ nhưng bất mãn vì, khác với các Tổng Thống tiền nhiệm, Trump coi thường ASEAN ra mặt bằng cách không những không tham dự Thượng đỉnh ASEAN hai năm liền, và năm 2018 chỉ cử một đại diên cấp khá thấp. Họ miễn cưỡng tham dự nhưng hẳn không thê hài lòng với cách Hoa Kỳ ép họ phải săp xếp chương trình riêng để thích ứng với một ngày do Hoa Kỳ ấn định. Chưa kể họ còn phải cân nhắc có nên thuê phòng ở khách sạn của tổ hợp Trump để lấy lòng ông ây hay ở chỗ khác để  giử thể diện quốc gia. Chuyện này nhỏ mà không dễ.

Về câu hỏi thứ hai, Việt Nam có nên tăng cường quan hệ chiên lươc với Hoa Kỳ, thậm chí phải là đồng minh của Hoa Kỳ, để chống áp lực của Trung Quốc?

Triển vọng đồng minh quân sự giưa Việt Nam và Hoa Kỳ trong lúc này là một ảo tượng nguy hiểm. Hoa Kỳ không muốn đồng minh làm gánh nặng cho mình, và sẵn sàng bỏ rơi đồng minh trong những cuộc đổi trác (gân đây nhất là trương hợp của người Kurds ở Syria và Iraq).  Do đó, họ không muôn liên mình với Việt Nam để có khi phải giúp Việt Nam trong trường hợp Việt Nam có đụng độ với Trung Quốc. Ngoài ra, với chính sách “America First,” chính quyền Trump đã gây mâu thuẫn và làm suy yếu hệ thông đông minh của họ ở nhiều nơi trên thế giới. Có thê nói Hoa Kỳ không có quyên lơi chiến lươc đê thành đồng minh của Việt Nam. Mặt khác, Việt Nam với chính sách “ba không”  cũng không chủ trương làm đồng minh của Hoa Kỳ. Ngươi Việt đã có khá nhiều kinh nghiệm đau đớn khi làm đồng minh của Hoa Kỳ.

Đối với Việt Nam, sách lươc dùng Hoa Kỳ làm đối trọng vơi Trung Quôc là điều cần thiệt nên làm. Tôi đã đề câp đến vân đề này ít nhất từ 10 năm trươc, và giải thích rõ rệt trong hai bài khảo cứu “U.S.-Vietnam Relations: Evolving Perceptions and Interests” đăng trong cuôn Strategic Asia 2014-1015: U.S. Alliances and Partnership at the Center of Global Power xuất bản ơ Hoa Kỳ và “The Politics of United States-China-Vietnam Triangle in the 21^st Century” xuất bản ở Singapore năm 2015. Nhưng thời điểm này thì không phải lúc.

Viêt Nam có thê thoải mái hơn trong quan hệ vơi ASEAN, Công đông Âu Châu, và Nhât Bản, nhưng so sánh tương quan lực lượng với Trung Quốc, thì chỉ Hoa Kỳ mới có khả năng làm đối trọng khả tín của Việt Nam. Vì chữ “khả tín” cho nên lúc này không phải là thời điểm tốt để Việt Nam xúc tiến việc ấy. Nếu  Tông Bí Thư Trọng sang đây ông có thể bị biến thành một phụ diễn miễn cưỡng, có khi vụng về, trong một màn “photo op” của Tổng Thống Trump khi ông này dùng cuôc họp báo chung cho nhu cầu chính tri nội bộ, như trường hơp của Tổng Thống Ukraine Zelensky hay của Tổng Thống Phần Lan Niinisto.
Về Biển Đông và thế chiên lược Việt-Mỹ-Trung, người ta thây có môt hố sâu khác biệt trong lối suy luận của những người quan tâm đên chiên lược và quyên lơi quôc gia môt bên, vơi bên kia là lối suy luận của môt vị Tông Thống thiếu hiêu biêt chiên lươc, tự phụ với tài buôn bán và thương lượng của mình, quan tâm nhiều đến quyền lơi cá nhân, và thích có cơ hôi tạo dáng qua những photo-ops.

Đối với các chiên lươc gia Mỹ, mà đai diện là quân đôi và các cơ quan nghiên cứu (think tanks), thử thách chiên lươc cũa Mỹ là Trung Quốc và nguy cơ bị Trung Quốc đẩy ra khỏi Biển Đông. Nếu để Trung Quôc chiếm đươc địa vi đôc tôn ở đây thì Hoa Kỳ không có chỗ đứng trong một khu vực cực kỳ quan trọng về phương diện kinh tế và chiên lươc trong nhiều năm tới. Quyên lơi chiên lươc của Hoa Kỳ là tạo ra thê đa cưc ơ vùng này, nghĩa là phải khuyên khích và hỗ trợ cho viêc tăng cương khả năng và ý chí đề kháng Trung Quôc của môt sô quôc gia lơn, nhỏ ơ trong vùng mà Việt Nam là môt con bài quan trọng, nhất là sau khi ông Duterte đắc cử Tổng Thông Phi Luật Tân vói chính sách xa Mỹ gần Trung Quốc. Lối suy nghĩ này đươc thể hiện qua các văn bản chiên lươc như U.S. National Defense Strategy và các lơi tuyên bố của giới quân sự. Nếu để ý, ta thây các tuyên bô có tính cách cứng dăn và thách thức với Trung Quôc phần lớn bắt nguồn từ các nhà lãnh đạo quân sư Hoa Kỳ; họ hậu thuẫn và thúc đẩy các cuôc tuần tra bảo vê an ninh hàng hải và các cuộc viêng thăm hải quân và trao đổi quân sự càng ngày càng nhiêu hơn với các quôc gia trong vùng.

Nhưng ngươc lại, vị Tổng Tham Mưu trương của họ lại có những hành động làm suy yêu thế lực của Hoa Kỳ trong vùng Á châu-Thái Bình Dương bắt đầu bẳng việc rút khỏi Hiệp ước đối tác xuyên Thái Bình Duơng (TPP), thay thế các thỏa hiệp đa phương bằng những cuôc thương lương tay đôi mà ông nghĩ rằng ông có tài o ép các đồng minh và đôi tác để thủ lơi cho Hoa Kỳ mà không cần biêt cách hành động ây có làm tổn hại lòng tin và đẩy họ về phía Trung Quốc.

Khuynh hướng chú trong đên kinh tế thuong mại và điều đinh song phương dẫn đến mong muốn điều đình một “thương ước lớn nhất thế giới” với Trung Quốc (the biggest deal there is anywhere in the world) qua một tông hợp các biện pháp vừa đe dọa trừng phạt vừa ve vãn xoa dịu. Cuôi cùng, vì nhu câu chính trị cá nhân Trump đã phải bằng lòng với một thỏa ươc tạm thời mà không đòi đươc Trung Quốc phải thực hiện những nhương bộ căn bản. Việc môt người tự cao và thích photo ops làm cho mình quan trong như Tổng Thống Trump, trong trường hơp này, đã đành phải ký kêt tay đôi, không phải với Chủ Tịch Tập Cận Bình hay Thủ Tướng Lý Khắc Cường, mà với Phó Thủ Tương Liu He của Trung Quôc cho thấy Trump cần Trung Quôc đên mức nào.  Khi so sánh quyền lợi của Mỹ va đăc biệt nhu cầu cá nhân của ông Trump, thì đi vơi Trung Quôc phải quan trọng hơn đi vơi Việt Nam. Đó là lý do tại sao trong khi các phụ tá cùa Trump, kể cả Ngoại Trưởng Pompeo và Phó Tổng Thông Pence, chỉ trich Trung Quôc, Tổng Thống Trump vẫn gọi ông Tập là “ngươi bạn tốt” khen ngơi ông này hành xử có trách nhiệm đôi với các cuôc biểu tình phản đôi ở Hong Kong và dich cúm ơ Trung Quốc.

Vì lý do này, tin tưởng vào lời hứa và cam kết của các chiến lươc gia Mỹ và các phụ tá cua ông Trump về vai trò và cam kết của Hoa Kỳ ở Biển Đông với môt ông Tổng Thống coi đồng minh không ra gi, không muôn gây gổ với Trung Quốc, tuyên bố và hành động bất nhất khó lường, là môt điều cần phải cân nhắc kỹ.